Η Καστάνιτσα είναι ένα από τα αρχαιότερα υπάρχοντα ορεινά Κυνουριακά χωριά του Πάρνωνα και σύμφωνα πάντα με τα γραπτά κείμενα και το αρχαιότερο Τσακωνοχώρι. Για τους Τσάκωνες πρώτος κάνει λόγο τον 9ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κων/νος ο Πορφυρογέννητος. Περί το 1000 μ.Χ. οι Τσάκωνες που απέμειναν από τις μεγάλες επιδρομές των Σλαύων άρχισαν το ειρηνικό τους έργο, απαραίτητο για την επιβίωσή τους. Λίγα χρόνια αργότερα - το έτος 1293 μ.Χ.- κάνει την επίσημη γραπτή του εμφάνισή του το πρώτο τσακωνοχώρι, η Καστάνιτσα.
Οι Καστανιστιώτικες παραδόσεις αναφέρουν πως το χωριό προήλθε από την συνένωση δύο οικισμών, του Πενταλώνα και του Μπεζενίκου, τα ερείπια του οποίου διατηρούνται και σήμερα στην περιοχή της Κοντολινάς. Η μεταστέγαση των δύο αυτών οικισμών πιστεύεται πως έγινε πριν την Φραγκοκρατία (1204), στην σημερινή τοποθεσία , που για την εποχή εκείνη ήταν πέρασμα στρατηγικής σημασίας που ένωνε την Αργολίδα με την Λακωνία. Γι΄ αυτόν ακριβώς τον λόγο και οι Βυζαντινοί έχτισαν στην κορυφή του μικρού λόφου του χωριού Πύργο, που είχε τον έλεγχο του περάσματος. Την ίδια μάλιστα εποχή πρέπει να είχε χτιστεί και το κάστρο της Κουτουπούς, τα ερείπια του οποίου υπάρχουν και σήμερα στην ομώνυμη τοποθεσία.
Η ιστορική πορεία της Καστάνιτσας δεν διακόπηκε τους επόμενους αιώνες και αυτό ακριβώς το μαρτυρούν τα κείμενα των βυζαντινών και μέχρι την άλωση της Πόλης το 1453, ο Γάλλος περιηγητής Βιλουαζόν που γράφει μεταξύ άλλων το 1788 πως : "το χωριό έχει 400 σπίτια" όσο και ο ΄Αγγλος περιηγητής Μαρτίνος Ληκ που το 1806 ανέφερε ότι η Καστάνιτσα "ήταν μια φορά πόλη μεγάλου ενδιαφέροντος". Στο απελευθερωτικό ξεσηκωμό του γένους σύσσωμο το χωριό παίρνει μέρος και μεγάλες ομάδες Καστανιτσιωτών πολεμούν σε όλες τις σημαντικές, μάχες. Στις 27 Ιουλίου του 1826 οι Καστανιτσιώτες έδωσαν το μεγάλο τους αγώνα από τον Πύργο και τους γύρω λόφους κατά των επιδρομέων Τουρκοαιγυπτίων και τους τσάκισαν σώζοντας την Καστάνιτσα και τους κατοίκους από βέβαιο αφανισμό. Η προσφορά των κατοίκων για την ελευθερία συνεχίστηκε αδιάκοπα σε όλους τους εθνικούς αγώνες. Τόσο πριν όσο και μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1821 οι Καστανιτσιώτες είχαν μαζικές μεταναστεύσεις τόσο προς τις Σπέτσες όσο και προς τα Παράλια του Ευξείνου Πόντου όπου αρκετοί δημιούργησαν μεγάλες περιουσίες και βοήθησαν το αγαπημένο τους χωριό. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν αυτό του Ηλία Μάνεση που το 1810 δώρισε από την Οδησσό της τότε Ρώσικης Αυτοκρατορίας ολόκληρο το ξύλινο τέμπλο της Εκκλησίας της Μεταμόρφωσης. Μάλιστα φρόντισε για την μεταφορά του και για την τοποθέτησή του στον Πολιούχο Ιερό Ναό του χωριού. Αξίζει αν σημειώσουμε ότι στις Σπέτσες στις αρχές του 19ου αιώνα υπήρχε μεγάλη παροικία Καστανιτσιωτών και αυτό αποδεικνύεται και από τα αρχεία του Δήμου Σπετσών. Πιο ονομαστοί από όλους είναι ο μεγάλη οικογένεια των Στρατήγηδων με επιφανέστερο όλων των ποιητή Γεώργιο Στρατήγης που έγραψε και στα Τσακώνικα το ηθογράφημα ΄΄Α ΤΣΟΥΡΑΝΑ΄΄ .
Η Καστάνιτσα θεωρείται ένας από τους ομορφότερους διατηρητέους οικισμούς της Πελοποννήσου. Παραδοσιακά πετρόκτιστα δίπατα σπίτια βαμμένα λευκά με ασβέστη , με στέγες από πλάκες σχιστόλιθου του Μαλεβού, με έντονα χρώματα στα παράθυρα και λουλουδιασμένες αυλές - αρκετά από αυτά είναι πυργόσπιτα ( με τρεις ορόφους) 300 και πλέον χρόνων - δίνουν σε συνδυασμό με τους ασβεστωμένους πλακόστρωτους δρόμους μια ειδυλλιακή, πρόσχαρη και και ταυτόχρονα αιγαιοπελαγίτικη όψη στο χωριό. Το 1967 το χωριό χαρακτηρίστηκε από Το Υπουργείο Πολιτισμού με Προεδρικό Διάταγμα παραδοσιακός – διατηρητέος οικισμός με ιδιαίτερη φυσική και αρχιτεκτονική ομορφιά .
Η θέα από το ύψωμα - το κάστρο - στο επάνω μέρος του οικισμού, όπως και από την ανακαινισμένη πλατεία της Εκκλησίας, είναι εξαιρετική. Γύρω-γύρω απλώνεται πυκνό και παρθένο δάσος από έλατα και καστανιές. Η Καστάνιτσα θεωρείται και είναι ιδανικό μέρος για ηρεμία και περιπατητικό τουρισμό. Η περιπλάνηση στους δασικούς δρόμους και στα μονοπάτια που διασχίζουν το γύρω δάσος είναι ανεπανάληπτη εμπειρία. Σε απόσταση 20 έως 30 χιλιομέτρων υπάρχουν αρκετοί επίσης γραφικοί παραδοσιακοί οικισμοί όπως ο Πραστός , η Σίταινα , ο Πλάτανος, ο Άγ. Πέτρος, ο Αγιάννης, το Καστρί, τα Άνω Δολιανά αλλά και η Βαμαβκού, η Βαρβίτσα οι Καρυές και το Πολύδροσο (Τζίτζινα) που αξίζει ο επισκέπτης να τα γνωρίσει. Σημαντικά και με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι και τα μονοπάτια που ενώνουν τους οικισμούς μεταξύ τους : Καστάνιτσα – Πραστός , Καστάνιτσα- Σίταινα – Πλάτανος αλλά και Καστάνιτσα Μεγάλη Τούρλα (υψόμετρο 19335μ.). Υπάρχουν όμως και καταπληκτικές διαδρομές στα φαράγγια της περιοχής όπως της Μαζιάς , του Λούλουγκα και της Ζαρμάνιτσας. Όλα τους έχουν ανακαλυφθεί από πολλούς ορειβατικούς Συλλόγους και τα τελευταία χρόνια δέχονται εκατοντάδες πεζοπόρους που απολαμβάνουν μια πανέμορφη φύση με την πολύ σπάνια χλωρίδα και πανίδα.
Η Καστάνιτσα είναι κτισμένη πάνω σε έναν στενόμακρο λόφο ανάμεσα σε δύο πολύφυτες καταπράσινες ρεματιές. Έχει 250 περίπου κάτασπρα σπίτια κτισμένα με πέτρες και σκεπασμένα από τοξωτές πόρτες και παράθυρα. Δεν υπάρχουν βέβαια σήμερα τα παραδοσιακά καλντερίμια αλλά τα δρομάκια είναι πλακόστρωτα, ασπρισμένα και πεντακάθαρα. Οι δρόμοι έχουν ηλεκτροφωτιστεί με σύγχρονο φωτισμό που έχει αντικαταστήσει τους γραφικούς φανοστάτες πετρελαίου των περασμένων δεκαετιών αλλά υπάρχουν και παραδοσιακά ηλεκτρικά φανάρια.
Η Καστάνιτσα ήταν ονομαστή παλιότερα για την παραγωγή της σε ασβέστη, από όπου πήρε το χρώμα της, όπως επίσης και στα κάστανα, που πιθανόν της έδωσαν και το όνομά της. Το μεγάλο καστανοδάσος που την περιβάλλει έχει έκταση 4.500 στρέμματα. Στο παρελθόν, η σοδειά από τα κάστανα ξεπερνούσε τους 400 τόνους, ενώ τριάντα παραδοσιακά ασβεστοκάμινα λειτουργούσαν αδιάκοπα για το ψήσιμο του ασβέστη. Η Καστάνιτσα, όπως και τα γύρω χωριά παλεύουν με τον μαρασμό και την εγκατάλειψη που είναι κοινή μοίρα της Ελληνικής Υπαίθρου. Χάρις όμως στην προσπάθεια και το μεράκι αρκετών ανθρώπων έχει γίνει σημαντική πρόοδος.
Στο χωριό υπάρχει καλό δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης , σύγχρονο κοινοτικό κατάστημα, εξοπλισμένο αγροτικό ιατρείο, Πνευματικό Κέντρο με πλούσια δανειστική Βιβλιοθήκη, παραδοσιακοί ξενώνες, καφενεία και ταβέρνες. Στο κέντρο του δεσπόζει ο πολιούχος ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, κτισμένος το 1780 περίπου με το περίτεχνο ξύλινο τέμπλο του ναού ρώσικης προέλευσης. Γύρω από το χωριό υπάρχουν 15 εξωκλήσια άριστα συντηρημένα με αρχαιότερο το ξωκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα το οποίο αποτελούσε μέρος του Μοναστηριού του Αγίου Νικολάου που σύμφωνα με το Πατριαρχικό σιγίλιο του 1628 χτίστηκε στις αρχές του 15οu αιώνα και καταστράφηκε το 1826 από τις ορδές του Ιμπραήμ. Εντός του χωριού υπάρχει και ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου που ήταν και η πρώτη εκκλησία του χωριού κτισμένη επί τουρκοκρατίας.
Πρόσφατα η Καστάνιτας απέκτησε και Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης η οποία φιλοξενείτε στο ανακαινισμένο κτίριο του παλιού Δημοτικού Σχολείου.
Επίσης ο Μορφωτικός και Φυσιολατρικός Σύλλογος των Απανταχού Καστανιτσιωτών από το 2005 έχει συστήσει και εθελοντική ομάδα πυροπροστασίας ενώ το 2008 απέκτησε με προσφορές των Καστανιστιωτών και μικρό Πυροσβετστικό όχημα. Σε ένα πανέμορφο χώρο 500 μέτρα έξω από το χωριό υπάρχει και λειτουργεί από το Σύλλογο γήπεδο 5 Χ 5 με φυσικό χλοτάπητα.
Οι Καστανιτσιώτες, έχοντας κάνει τρόπο ζωής πολλές ανθρώπινες αξίες, κατόρθωσαν να διακριθούν, κατά κοινή ομολογία για την φιλοξενία τους, για την κοινωνική τους αλληλεγγύη, για την εργατικότητα, για το φιλοπρόοδο πνεύμα τους, όπως και για τον ανθρώπινο συναισθηματισμό τους. Αξίες που κουβάλησαν μαζί τους όταν για διάφορους λόγους, αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν σε όλες τις γωνιές της γης και να δημιουργήσουν καινούργιες πατρίδες, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στη Ρουμανία, στη Ρωσία, στην Αίγυπτο και αργότερα στην Αμερική, τον Καναδά και την Αυστραλία. Αλλά και στις Σπέτσες, το Ναύπλιο, την Καλαμάτα, την Αθήνα, τον Πειραιά, την Τρίπολη και την Σπάρτη. Ποτέ κανείς δεν ξέχασε, δεν έβγαλε από την καρδιά του "την μαγευτική Καστάνιτσα", "το μαγευτικό στολίδι του Πάρνωνα" όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Καστανιτσιώτης ποιητής Γεώργιος Στρατήγης, εξυμνώντας το χωριό του παππού του. Αγάπη και ενθουσιασμός για την Καστάνιτσα που σαν ξέσπασμα κυλάει στις σελίδες του διηγήματος "Η Τσουράνα" γραμμένο εξ ολοκλήρου στα Τσακώνικα".
Η Καστάνιτσα έχει ένα δυναμικό Πολιτιστικό Σύλλογο με αξιόλογη προσφορά στον εξωραϊσμό της αλλά και την πολιτιστική της ζωή. Τα λαϊκά πανηγύρια, που για αιώνες στάθηκαν σημεία αναφοράς και κοινωνικής και πολιτιστικής δημιουργίας των προγόνων, διατηρούνται και σήμερα με σημαντικότερο αυτό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στις 5 και 6 Αυγούστου. Σημαντικές ετήσιες πολιτιστικές εκδηλώσεις είναι και η ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ και η ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΟΥ που διοργανώνεται κάθε χρόνο το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Οκτωβρίου.
Κοινή πεποίθηση όλων των Καστανιτσιωτών είναι ότι όλα τα χωριά του Πάρνωνα μπορεί να ξαναζωντανέψουν και αυτό θα γίνει με την συνεργασία, με την προσφορά ντόπιων και ξενιτεμένων. Έχουμε πανέμορφα χωριά και ένα καταπληκτικό βουνό τον Πάρνωνα που έχουμε χρέος να τον διαφυλάξουμε και να το προστατεύσουμε σα τα μάτια μας.
